Tâm lý đầu tư: Tâm lý phản ứng mạnh mẽ với phần thưởng

 Tâm lý phản ứng mạnh mẽ với phần thưởng

@Ngài Munger: "Mặc dù tôi luôn nghĩ rằng tôi đã ở trong top 5% những kẻ cùng trang lứa về việc nghiên cứu động cơ (incentives), ấy vậy mà tôi vẫn đánh giá thấp và luôn luôn ngạc nhiên trước sức mạnh của nó.

Một trong những ví dụ mà tôi ưa thích nhất là case của công ty chuyển phát nhanh Federal Express (FedEx). Với yêu cầu phải thực hiện đóng gói và chuyển nhanh những kiện hàng trong ca tối, ban lãnh đạo FedEx vô cùng đau đầu khi nhân viên làm việc rất thiếu hiệu quả. Họ thử đủ mọi cách, từ tuyên truyền về trách nhiệm, đến việc kiểm điểm, camera giám sát,..., vậy mà mọi thứ vẫn chậm tiến độ.

Cho đến khi, một kẻ thông minh phát hiện ra rằng chính sách trả lương theo giờ (pay by hour) hiện tại thúc đẩy động cơ kéo dài giờ làm việc của các nhân viên ca tối lên. Họ đổi sang chính sách trả tiền theo ca (pay by shift), và nhân viên nào làm xong việc của mình thì được về sớm.

Ngạc nhiên thay, giải pháp hướng đến lợi ích đó đã hoạt động cực kỳ hiệu quả! Các kiện hàng của FedEx ngày nay đã được xử lý thuộc top nhanh nhất thế giới.

Trong những ngày đầu lịch sử Xerox, Joe Wilson cũng đã gặp tình huống tương tự. Ông này phải đi xuống thực tế tại Xerox vì không hiểu tại sao một dòng máy in tốt và rẻ như vậy, lại có doanh số tệ hơn một dòng máy cũ hơn rất nhiêu. Khi ông đến nơi, ông mới ngộ ra rằng chính sách hoa hồng (commission policy) của dòng máy cũ cho các nhân viên sale rất cao, thành ra họ có động cơ đấy doanh số sản phẩm chất lượng kém ấy cho khách hàng - những người đáng nhẽ phải được đối xử tốt hơn.

Chúng ta nhất định cân ghi tâm lời răn mà ngài Ben Franklin đã viết trong quyển Poor Richard's Almanack: "Nếu phải thuyết phục, hãy tập trung vào lợi ích thay vì lý lẽ." Nguyên lý này là một la bàn chỉ hướng vô cùng khôn ngoan trong cuộc sống: đừng bao giờ nghĩ về thứ gì khác khi điều quan trọng nhất ta cần phải biết là động cơ riêng của mỗi người.

Một trong những hậu quả nghiêm trọng nhất của tâm lý phản ứng mạnh từ phần thưởng: chính là thứ mà tôi gọi là "mâu thuẫn tâm lý thực dụng" (incentive caused bias). Một người mà có xuất thân đàng hoàng tử tế, vẫn có thể trở thành một kẻ thất đức trong môi trường mà các động cơ tiền bạc đã làm lu mờ anh ta, giống như trường hợp mà các nhân viên bán hàng Xerox đã lừa dối khách hàng họ vậy.

Những lĩnh vực dịch vụ chuyên môn như tài chính, hành luật, y tế, giáo dục, sửa chữa máy móc là nơi mà sự băng hoại đạo đức vì phản ứng với phần thưởng xảy ra nhiều nhất, do lợi thế thông tin của người cung cấp dịch vụ quá lớn so với các khách hàng.

Tình trạng mâu thuẫn tâm lý thực dụng tràn lan như vậy, khiến một người thông minh sẽ phải: (1) đặc biệt sợ hãi và tránh xa các lời khuyên từ chuyên gia tư vấn, khi chính sách thu nhập của người tư vấn không đồng nhất với lợi ích của ta (2) luôn phải check lại các lời khuyên một lần nữa và đặt tinh thần khách quan lên trên hết."

@S.A.F.E: Xu hướng tâm lý đầu tiên mà ngài Munger nhắc đến, không phải là sai lầm tâm lý của riêng bản thân ta, mà là bài học để ta hiểu người, hiểu thế giới và cẩn trọng hơn. Cũng như ngài Dale Carnegie đã dạy trong quyển Đắc Nhân Tâm của mình: "Nếu bạn có thể đặt mình vào địa vị và suy nghĩ của người khác được, thì bạn đã bước một bước tiến lớn trong sự nghiệp của mình rồi!"

Hiểu được xu hướng tâm lý này trên thị trường chứng khoán, các nhà đầu tư cá nhân chúng ta sẽ hiểu rằng:

• Những CTCK và môi giới đều kiếm tiền từ hoa hồng phí giao dịch của chúng ta, hoặc các giao dịch tự doanh của họ. Nên họ muốn ta giao dịch càng nhiều càng tốt để thu phí, hoặc thậm chí "gánh" giúp họ những cổ phiếu tệ hại mà bộ phận tự doanh của họ muốn bán ra!
• Các kênh báo chí ngày nay mà miễn phí, thì họ sẽ thu tiền quảng cáo, hoặc thậm chí được thuê viết bài chỉ với vài chục triệu đồng, bất chấp chất lượng công ty ra sao.
• Những chủ doanh nghiệp "gian manh", có thể sẵn sàng làm giả số sách, thao túng giá cổ phiếu để bán tháo và thu lợi cá nhân hàng trăm tỷ đồng nếu ta không nghiên cứu kĩ.

Khi hiểu được các nguồn gốc thu nhập dẫn đến hành vi như vậy, ta mới hiểu rõ hơn về các động cơ trên TTCK, từ đó luôn có "đôi mắt đa nghi của Tào Tháo", không còn trở thành "bầy gà" để những kẻ khác trục lợi nữa!

(Nguồn: the Golden Newsletter Vietnam)